ABŞ-ın Cənubi Qafqaz siyasətinə yenidən baxmağın vaxtıdır
Tarix: 16-05-2025 | Saat: 10:01
Bölmə:Manşet / Siyasət / Özəl | çapa göndər
Əli Məmmədov.
Cənubi Qafqazda yeni reallıqlar və ABŞ üçün fürsət pəncərəsi
Cənubi Qafqaz regionu strateji baxımdan keçid dövrünü yaşayır. Regionda dəyişən güc
balansı və beynəlxalq qüvvələrin yenidən düzülməsi fonunda əsas aktorların - Rusiya, İran,
Türkiyə və Avropa dövlətlərinin maraqları üst-üstə düşməyə başlayıb.
Bu kontekstdə, ABŞ-ın Cənubi Qafqaza dair mövcud yanaşmasına yenidən baxması zərurəti
yaranır. Rusiya Ukraynadakı müharibəyə yönəlmiş diqqətini davam etdirdiyi bir zamanda,
İran da daxil olmaqla, regiondakı güclər öz təsir imkanlarını genişləndirməyə çalışırlar.
ABŞ-ın regionda fəal iştirakı sabitliyin möhkəmlənməsinə, əlaqələrin inkişafına və
uzunmüddətli strateji tarazlığın formalaşmasına töhfə verə bilər. Bu yolla, ikinci Tramp
administrasiyası Vaşinqtonun çoxqütblü və balanslaşdırılmış regional mühit yaratmaq kimi
strateji maraqlarına xidmət etmiş olar.
Tamamilə yeni mənzərə
Tarixi olaraq, Cənubi Qafqaz ABŞ xarici siyasətində əsas prioritet olmayıb. Əvvəlki
yanaşmalar daha çox qlobal öhdəliklərin azaldılması və konkret maraqlara əsaslanan
tərəfdaşlıqlara yönəlmişdi. Lakin son illərdə baş verən hadisələr - 2020-ci ildə Ermənistan
və Azərbaycan arasında baş vermiş müharibə, region ölkələrinin strateji kurslarında
müşahidə olunan dəyişikliklər və qlobal miqyasda güc nisbətlərinin dəyişməsi - bu bölgədə
yeni siyasi reallıq yaradıb.
2020-ci il münaqişəsindən sonra Azərbaycan Qarabağ və ətraf ərazilər üzərində nəzarəti
bərpa etdi. Müharibə zamanı və ondan sonra Türkiyə Bakıya güclü dəstək verərək strateji
əməkdaşlığı daha da dərinləşdirdi. Digər tərəfdən, Rusiya, KTMT çərçivəsində Ermənistanın
formal müttəfiqi olmasına baxmayaraq, birbaşa müdaxilə etmədi. Bu dəyişikliklər regiondakı
mövcud tarazlıqları pozdu və Cənubi Qafqaz ölkələrini xarici siyasətlərinə yenidən baxmağa
vadar etdi.
İranın bölgədəki fəaliyyəti daha açıq şəkildə hiss olunur. Xüsusilə Azərbaycanla Türkiyə və
İsrail arasındakı münasibətlərin dərinləşməsi fonunda İran narahatlıq keçirir. Ermənistan isə
İran üçün regiona iqtisadi və diplomatik çıxış nöqtəsi hesab edilir. Bu səbəbdən Tehran
Yerevanla əlaqələrini möhkəmləndirməyə çalışır və İranı kənarda qoyan regional
təşəbbüslərə skeptik yanaşır. Eyni zamanda, İranla Rusiya arasında hərbi texnologiya
mübadiləsi və əməkdaşlıq artaraq daha geniş təhlükəsizlik kontekstində təsir yaradır.
Ukraynadakı müharibə səbəbilə Rusiya resurslarının bir hissəsini Cənubi Qafqazdan çəkib.
Sanksiyalar və daxili yorğunluq da nəzərə alınarsa, Rusiya təsirinin qısamüddətli zəifləməsi
müşahidə olunur. Amma bu zəifləmənin qalıcı olacağına dair əminlik yoxdur — Rusiya
uzunmüddətli maraqlarından asanlıqla əl çəkməyəcək. Buna görə də regional aktorlar
tərəfdaşlıqlarını diversifikasiya etməyə və Rusiya təsirinin qayıtmasına hazırlaşırlar.
Mart ayında Ermənistan və Azərbaycan sülh sazişinin yekunlaşdırıldığını elan etdilər. Bu,
bölgədə sabitlik üçün əhəmiyyətli addım sayıla bilər. Hələlik reallaşma prosesi çətin və
mərhələli olsa da, bu saziş iki tərəfin daha proqnozlaşdırıla bilən regional nizam qurmağa
hazır olduğunu göstərir. Bu həm də ticarət, tranzit və sərhədyanı əməkdaşlıq sahələrində
əməkdaşlıq imkanları açır. Belə bir vəziyyətdə ABŞ kimi xarici aktorlar uzunmüddətli sabitliyi
dəstəkləyən təşəbbüslərə töhfə verə bilər.
Bu sülh, həmçinin Ermənistan və Azərbaycanın xarici siyasət kurslarında yenidən
kalibrasiyaya gətirib çıxara bilər. Ermənistan, ənənəvi təhlükəsizlik tərəfdaşlarından
gözləntiləri doğrulmadığı üçün, diplomatik və iqtisadi sahələrdə yeni açılımlara maraq
göstərir. Azərbaycan isə Türkiyə ilə strateji əməkdaşlığını dərinləşdirməklə yanaşı, regionda
balanslı siyasət yürütməyə çalışır. Bildirilir ki, Azərbaycan son zamanlar Türkiyə və İsrail
arasında vasitəçilik rolunu oynayıb - bu da Yaxın Şərqdə sabitliyi gücləndirmək və mümkün
toqquşmaların qarşısını almaq baxımından ABŞ üçün faydalı ola bilər.
Vaşinqton necə davranmalıdır?
ABŞ-ın əsas hədəfi Cənubi Qafqazda çoxqütblü və balanslı bir mühitin formalaşmasına töhfə
vermək olmalıdır - burada heç bir xarici güc dominant rol oynamamalıdır. Belə bir yanaşma,
strateji manevr imkanlarını qorumağa çalışan hər üç Cənubi Qafqaz ölkəsinin də
maraqlarına uyğundur. ABŞ siyasəti hansısa aktoru üstün tutmaq əvəzinə, qarşılıqlı asılılığı
azaldan və regional özünütəminatçılığı təşviq edən təşəbbüsləri dəstəkləyə bilər.
Uzunmüddətli perspektivdə, Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan arasında nəqliyyat,
enerji və iqtisadi inkişaf sahələrində üçtərəfli əməkdaşlığın təşviqi bu məqsədə xidmət edə
bilər. Bu, bölgədəki təzyiqlərə qarşı dayanıqlıq və qarşıdurmaların qarşısını almaq üçün
zəmin yaradar. Bunun üçün formal alyanslara ehtiyac yoxdur; davamlı dialoq, etimad
quruculuğu və koordinasiyalı investisiyalar yetərlidir. Gürcüstan, Azərbaycan və
Ermənistanın ilk dəfə üçtərəfli görüş keçirməsi bu istiqamətdə mühüm işarə sayıla bilər. ABŞ
bu fürsəti əldən verməməlidir.
Türkiyənin regionda artan rolu - Azərbaycanla ittifaqı, Ermənistanla diplomatik dialoqu və
Gürcüstanla dərin əlaqələri - Ankaranı Cənubi Qafqazda əsas aktora çevirir. Türkiyənin
Böyük Britaniya və Fransa ilə hərbi məsələlərdə əməkdaşlığı da onun Avropa ilə daha sıx
inteqrasiyaya doğru getdiyini göstərir və bu inteqrasiya Cənubi Qafqaza da yayına bilər.
ABŞ, infrastruktur, enerji və təhlükəsizlik sahələrində Türkiyə ilə koordinasiyalı işləyə və
regional əməkdaşlığı təşviq edə bilər. Bunun üçün bölgədə bilavasitə hərbi iştirak deyil,
diqqətlə ölçülmüş diplomatik fəaliyyət və regional təşəbbüslərə dəstək kifayətdir.
Cənubi Qafqazın sabitliyi ABŞ üçün, xüsusilə də Orta Asiyada maraqları baxımından
əhəmiyyətlidir. ABŞ və Avropa İttifaqı bu regionu enerji və təchizat zəncirlərinin
diversifikasiyası üçün potensial tərəfdaş kimi görür. Məsələn, ABŞ şirkətləri Özbəkistanla
strateji minerallar sahəsində sazişlər imzalayıb. Eyni zamanda, Avropa Komissiyasının
Enerji üzrə nümayəndəsi Dan Yörgensenin Bakıya səfəri də Avropanın regiona artan
marağını göstərir.
Bu istiqamətdə, Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın Avropaya bərpa olunan enerji
ixracına dair razılaşması diqqətəlayiqdir. Xüsusilə Azərbaycanın Zəngəzur dəhlizi layihəsi
strateji əhəmiyyət daşıyır. Bu layihə Azərbaycanın Naxçıvanla birbaşa bağlantısını
gücləndirə və Türkiyə vasitəsilə Orta Asiyaya çıxışı təmin edə bilər. İran bu layihəyə skeptik
yanaşsa da, iqtisadi diversifikasiya baxımından regionun logistika şəbəkəsini gücləndirə
bilər.
Tramp administrasiyasının formalaşmaqda olan siyasəti - ikitərəfli sazişlər, infrastruktur
əsaslı yanaşma və enerji təhlükəsizliyinə diqqət - bu regional trendlərlə üst-üstə düşür. Bu
yanaşma, ABŞ-ı regional münaqişələrə qarışmadan praktik əməkdaşlıq yolu ilə daha açıq və
strateji baxımdan uyğun Cənubi Qafqazın formalaşmasına töhfə verməyə imkan verir.
Praktik addımlar kimi ABŞ, Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh sazişini dəstəkləyə,
region ölkələrinin enerji və tranzit sahələrində əməkdaşlığını təşviq edə, Türkiyə və Avropa
təşəbbüslərinə dəstək verə və səssiz diplomatiya yolu ilə gərginliyin azaldılmasına töhfə verə
bilər.
ABŞ-ın Cənubi Qafqaza fəal cəlb olunması regionu çoxqütblü əməkdaşlıq modelinə
çevirməyə və qonşu dövlətlərin həddən artıq təsir imkanlarını balanslaşdırmağa yardım edə
bilər.
Əli Məmmədov— Corc Meyson Universitetinin Şar Siyasət və Hökumət Məktəbində qlobal
sabitlik, ittifaqların formalaşması və yüksələn güclər üzrə doktorant araşdırmaçısıdır.
Məlumatlanmaq üçün Facebook səhifəmizi
Digər xəbərlər
Tarix: 16-05-2025 | Saat: 10:01
Bölmə:Manşet / Siyasət / Özəl | çapa göndər
Əli Məmmədov.
Cənubi Qafqazda yeni reallıqlar və ABŞ üçün fürsət pəncərəsi
Cənubi Qafqaz regionu strateji baxımdan keçid dövrünü yaşayır. Regionda dəyişən güc
balansı və beynəlxalq qüvvələrin yenidən düzülməsi fonunda əsas aktorların - Rusiya, İran,
Türkiyə və Avropa dövlətlərinin maraqları üst-üstə düşməyə başlayıb.
Bu kontekstdə, ABŞ-ın Cənubi Qafqaza dair mövcud yanaşmasına yenidən baxması zərurəti
yaranır. Rusiya Ukraynadakı müharibəyə yönəlmiş diqqətini davam etdirdiyi bir zamanda,
İran da daxil olmaqla, regiondakı güclər öz təsir imkanlarını genişləndirməyə çalışırlar.
ABŞ-ın regionda fəal iştirakı sabitliyin möhkəmlənməsinə, əlaqələrin inkişafına və
uzunmüddətli strateji tarazlığın formalaşmasına töhfə verə bilər. Bu yolla, ikinci Tramp
administrasiyası Vaşinqtonun çoxqütblü və balanslaşdırılmış regional mühit yaratmaq kimi
strateji maraqlarına xidmət etmiş olar.
Tamamilə yeni mənzərə
Tarixi olaraq, Cənubi Qafqaz ABŞ xarici siyasətində əsas prioritet olmayıb. Əvvəlki
yanaşmalar daha çox qlobal öhdəliklərin azaldılması və konkret maraqlara əsaslanan
tərəfdaşlıqlara yönəlmişdi. Lakin son illərdə baş verən hadisələr - 2020-ci ildə Ermənistan
və Azərbaycan arasında baş vermiş müharibə, region ölkələrinin strateji kurslarında
müşahidə olunan dəyişikliklər və qlobal miqyasda güc nisbətlərinin dəyişməsi - bu bölgədə
yeni siyasi reallıq yaradıb.
2020-ci il münaqişəsindən sonra Azərbaycan Qarabağ və ətraf ərazilər üzərində nəzarəti
bərpa etdi. Müharibə zamanı və ondan sonra Türkiyə Bakıya güclü dəstək verərək strateji
əməkdaşlığı daha da dərinləşdirdi. Digər tərəfdən, Rusiya, KTMT çərçivəsində Ermənistanın
formal müttəfiqi olmasına baxmayaraq, birbaşa müdaxilə etmədi. Bu dəyişikliklər regiondakı
mövcud tarazlıqları pozdu və Cənubi Qafqaz ölkələrini xarici siyasətlərinə yenidən baxmağa
vadar etdi.
İranın bölgədəki fəaliyyəti daha açıq şəkildə hiss olunur. Xüsusilə Azərbaycanla Türkiyə və
İsrail arasındakı münasibətlərin dərinləşməsi fonunda İran narahatlıq keçirir. Ermənistan isə
İran üçün regiona iqtisadi və diplomatik çıxış nöqtəsi hesab edilir. Bu səbəbdən Tehran
Yerevanla əlaqələrini möhkəmləndirməyə çalışır və İranı kənarda qoyan regional
təşəbbüslərə skeptik yanaşır. Eyni zamanda, İranla Rusiya arasında hərbi texnologiya
mübadiləsi və əməkdaşlıq artaraq daha geniş təhlükəsizlik kontekstində təsir yaradır.
Ukraynadakı müharibə səbəbilə Rusiya resurslarının bir hissəsini Cənubi Qafqazdan çəkib.
Sanksiyalar və daxili yorğunluq da nəzərə alınarsa, Rusiya təsirinin qısamüddətli zəifləməsi
müşahidə olunur. Amma bu zəifləmənin qalıcı olacağına dair əminlik yoxdur — Rusiya
uzunmüddətli maraqlarından asanlıqla əl çəkməyəcək. Buna görə də regional aktorlar
tərəfdaşlıqlarını diversifikasiya etməyə və Rusiya təsirinin qayıtmasına hazırlaşırlar.
Mart ayında Ermənistan və Azərbaycan sülh sazişinin yekunlaşdırıldığını elan etdilər. Bu,
bölgədə sabitlik üçün əhəmiyyətli addım sayıla bilər. Hələlik reallaşma prosesi çətin və
mərhələli olsa da, bu saziş iki tərəfin daha proqnozlaşdırıla bilən regional nizam qurmağa
hazır olduğunu göstərir. Bu həm də ticarət, tranzit və sərhədyanı əməkdaşlıq sahələrində
əməkdaşlıq imkanları açır. Belə bir vəziyyətdə ABŞ kimi xarici aktorlar uzunmüddətli sabitliyi
dəstəkləyən təşəbbüslərə töhfə verə bilər.
Bu sülh, həmçinin Ermənistan və Azərbaycanın xarici siyasət kurslarında yenidən
kalibrasiyaya gətirib çıxara bilər. Ermənistan, ənənəvi təhlükəsizlik tərəfdaşlarından
gözləntiləri doğrulmadığı üçün, diplomatik və iqtisadi sahələrdə yeni açılımlara maraq
göstərir. Azərbaycan isə Türkiyə ilə strateji əməkdaşlığını dərinləşdirməklə yanaşı, regionda
balanslı siyasət yürütməyə çalışır. Bildirilir ki, Azərbaycan son zamanlar Türkiyə və İsrail
arasında vasitəçilik rolunu oynayıb - bu da Yaxın Şərqdə sabitliyi gücləndirmək və mümkün
toqquşmaların qarşısını almaq baxımından ABŞ üçün faydalı ola bilər.
Vaşinqton necə davranmalıdır?
ABŞ-ın əsas hədəfi Cənubi Qafqazda çoxqütblü və balanslı bir mühitin formalaşmasına töhfə
vermək olmalıdır - burada heç bir xarici güc dominant rol oynamamalıdır. Belə bir yanaşma,
strateji manevr imkanlarını qorumağa çalışan hər üç Cənubi Qafqaz ölkəsinin də
maraqlarına uyğundur. ABŞ siyasəti hansısa aktoru üstün tutmaq əvəzinə, qarşılıqlı asılılığı
azaldan və regional özünütəminatçılığı təşviq edən təşəbbüsləri dəstəkləyə bilər.
Uzunmüddətli perspektivdə, Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan arasında nəqliyyat,
enerji və iqtisadi inkişaf sahələrində üçtərəfli əməkdaşlığın təşviqi bu məqsədə xidmət edə
bilər. Bu, bölgədəki təzyiqlərə qarşı dayanıqlıq və qarşıdurmaların qarşısını almaq üçün
zəmin yaradar. Bunun üçün formal alyanslara ehtiyac yoxdur; davamlı dialoq, etimad
quruculuğu və koordinasiyalı investisiyalar yetərlidir. Gürcüstan, Azərbaycan və
Ermənistanın ilk dəfə üçtərəfli görüş keçirməsi bu istiqamətdə mühüm işarə sayıla bilər. ABŞ
bu fürsəti əldən verməməlidir.
Türkiyənin regionda artan rolu - Azərbaycanla ittifaqı, Ermənistanla diplomatik dialoqu və
Gürcüstanla dərin əlaqələri - Ankaranı Cənubi Qafqazda əsas aktora çevirir. Türkiyənin
Böyük Britaniya və Fransa ilə hərbi məsələlərdə əməkdaşlığı da onun Avropa ilə daha sıx
inteqrasiyaya doğru getdiyini göstərir və bu inteqrasiya Cənubi Qafqaza da yayına bilər.
ABŞ, infrastruktur, enerji və təhlükəsizlik sahələrində Türkiyə ilə koordinasiyalı işləyə və
regional əməkdaşlığı təşviq edə bilər. Bunun üçün bölgədə bilavasitə hərbi iştirak deyil,
diqqətlə ölçülmüş diplomatik fəaliyyət və regional təşəbbüslərə dəstək kifayətdir.
Cənubi Qafqazın sabitliyi ABŞ üçün, xüsusilə də Orta Asiyada maraqları baxımından
əhəmiyyətlidir. ABŞ və Avropa İttifaqı bu regionu enerji və təchizat zəncirlərinin
diversifikasiyası üçün potensial tərəfdaş kimi görür. Məsələn, ABŞ şirkətləri Özbəkistanla
strateji minerallar sahəsində sazişlər imzalayıb. Eyni zamanda, Avropa Komissiyasının
Enerji üzrə nümayəndəsi Dan Yörgensenin Bakıya səfəri də Avropanın regiona artan
marağını göstərir.
Bu istiqamətdə, Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın Avropaya bərpa olunan enerji
ixracına dair razılaşması diqqətəlayiqdir. Xüsusilə Azərbaycanın Zəngəzur dəhlizi layihəsi
strateji əhəmiyyət daşıyır. Bu layihə Azərbaycanın Naxçıvanla birbaşa bağlantısını
gücləndirə və Türkiyə vasitəsilə Orta Asiyaya çıxışı təmin edə bilər. İran bu layihəyə skeptik
yanaşsa da, iqtisadi diversifikasiya baxımından regionun logistika şəbəkəsini gücləndirə
bilər.
Tramp administrasiyasının formalaşmaqda olan siyasəti - ikitərəfli sazişlər, infrastruktur
əsaslı yanaşma və enerji təhlükəsizliyinə diqqət - bu regional trendlərlə üst-üstə düşür. Bu
yanaşma, ABŞ-ı regional münaqişələrə qarışmadan praktik əməkdaşlıq yolu ilə daha açıq və
strateji baxımdan uyğun Cənubi Qafqazın formalaşmasına töhfə verməyə imkan verir.
Praktik addımlar kimi ABŞ, Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh sazişini dəstəkləyə,
region ölkələrinin enerji və tranzit sahələrində əməkdaşlığını təşviq edə, Türkiyə və Avropa
təşəbbüslərinə dəstək verə və səssiz diplomatiya yolu ilə gərginliyin azaldılmasına töhfə verə
bilər.
ABŞ-ın Cənubi Qafqaza fəal cəlb olunması regionu çoxqütblü əməkdaşlıq modelinə
çevirməyə və qonşu dövlətlərin həddən artıq təsir imkanlarını balanslaşdırmağa yardım edə
bilər.
Əli Məmmədov— Corc Meyson Universitetinin Şar Siyasət və Hökumət Məktəbində qlobal
sabitlik, ittifaqların formalaşması və yüksələn güclər üzrə doktorant araşdırmaçısıdır.
Məlumatlanmaq üçün Facebook səhifəmizi
Xəbəri paylaş
Digər xəbərlər
16-05-2025
