Avropa və İran BMT sanksiyalarının gündəmdə olduğu İstanbulda nüvə böhranının həllini axtarır

Avropa və İran BMT sanksiyalarının gündəmdə olduğu İstanbulda nüvə böhranının həllini axtarır
Tarix: 25-07-2025 | Saat: 13:52
Bölmə:Özəl | çapa göndər

Şirift ölçüsü:

İran, İngiltərə, Fransa və Almaniya ilə 2015-ci il nüvə sazişinin tərəfləri arasında İstanbulda keçiriləcək nüvə müzakirələri İranın nüvə faylı ilə bağlı qeyri-müəyyənlik və gərginliyin artdığı bir vaxtda keçirilir.

Xarici işlər nazirlərinin müavinləri səviyyəsində keçirilən bu görüş son vaxtlar tərəflər arasında gərginliyin artması fonunda İranın nüvə proqramı ilə bağlı mübahisələrin həlli axtarışlarının bir hissəsi kimi seçilir. İclasda İranı təmsil edən nazir müavinləri Məcid Təhtrevançi və Kazım Qəribabadi iştirak edir. Görüş İranın İstanbuldakı Baş Konsulluğunda saat 09:30-da başlayacaq.

Danışıqların gündəliyinə nüvə probleminin həlli və tətik mexanizmi daxildir.
Danışıqların əsas mövzusu 2015-ci ildə imzalanmış və Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı (JCPOA) kimi tanınan nüvə sazişi çərçivəsində “snapback” kimi tanınan “tətik mexanizmi”dir.

Tətik mexanizmi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının (UNSC) JCPOA sazişini dəstəkləyən 2231 saylı Qətnaməsində xüsusi müddəa kimi önə çıxır. Bu müddəaya görə, sazişin istənilən tərəfi İranın öz öhdəliklərini ciddi şəkildə pozduğunu iddia edərsə, məsələni BMT Təhlükəsizlik Şurasına verə bilər. Bundan sonra BMT-nin əvvəllər ləğv etdiyi sanksiyalar 30 gün ərzində lazımi prosedurlar tamamlandıqdan sonra bərpa oluna bilər.

Sözügedən müddəa 2025-ci il oktyabrın 18-də başa çatır. Avropa ölkələri bu tarixdən əvvəl İranın nüvə proqramına həll yolu tapılmasa, mexanizmi işə salacaqlarını açıqlayıb. Bu, son tarix uzadılmadığı təqdirdə danışıqlar üçün məhdud bir pəncərə yaradır.

İstanbulda keçiriləcək danışıqlarda tərəflər son tarixdən əvvəl diplomatik həll yolu tapmağa çalışacaqlar.

İranın nüvə proqramı ilə bağlı BMT sanksiyaları və Türkiyə və Braziliyanın 2010-cu ildəki diplomatik təşəbbüsü
İranın nüvə proqramı ilə bağlı beynəlxalq narahatlıqlar ilk dəfə 2000-ci illərin əvvəllərində gücləndi və 2006-2010-cu illər arasında BMT Təhlükəsizlik Şurası İrana qarşı bir sıra sanksiyalar tətbiq etdi. Bu sanksiyalar İranın nüvə proqramının hərbi miqyasda ola biləcəyi ilə bağlı iddialara əsaslanıb. O vaxt BMT TŞ-nin qeyri-daimi üzvləri olan Türkiyə və Braziliya 2010-cu ilin mayında mübahisə mövzusu olan İrandan 1200 kiloqram zənginləşdirilmiş uranın Türkiyəyə göndərilməsi barədə razılığa gəliblər. Tehran Bəyannaməsi kimi tanınan saziş Tehranda o vaxtkı baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan, İran prezidenti Mahmud Əhmədinejad və Braziliya prezidenti Lula da Silvanın iştirakı ilə imzalanıb.

Razılaşma ABŞ və onun Avropalı müttəfiqləri tərəfindən qəbul edilmədi və 2010-cu ilin iyununda ölkələrə İrana və İrandan gələn bütün yükləri yoxlamaq və lazım gələrsə, ələ keçirmək səlahiyyəti verən 1929 saylı sərt qətnaməyə əsasən yeni sanksiyalar tətbiq edildi. Rusiya və Çin bu qətnamənin lehinə, Türkiyə və Braziliya isə diplomatik səylərə xələl gətirəcəyindən ehtiyat edərək əleyhinə səs veriblər. Əhmədinejadın prezidentliyi dövründə sanksiyaların gücləndiyi bu dövrdə İran iqtisadiyyatı ciddi təzyiqlərə məruz qalıb. Enerji sektoruna və maliyyə sisteminə qoyulan məhdudiyyətlər İranı beynəlxalq sistemdən böyük ölçüdə təcrid etdi.

Nüvə sazişi və Qərblə barışıq dövrü
2013-cü ildə Həsən Ruhaninin prezidentliyə yüksəlməsi ilə Qərblə dialoqa əsaslanan yeni xarici siyasət yanaşması qəbul edildi. Təxminən 20 ay davam edən danışıqlardan sonra 2015-ci il iyulun 14-də İran, BMT Təhlükəsizlik Şurasının beş daimi üzvü (ABŞ, Rusiya, Çin, Fransa, Böyük Britaniya) və Almaniya arasında JCPOA imzalanıb. Razılaşmaya əsasən, İran uranın zənginləşdirilməsi üzrə fəaliyyətini məhdudlaşdırmağa və Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (MAQATE) ilə tam əməkdaşlıq etməyə razılaşıb.

Bunun müqabilində BMT və Avropa İttifaqının nüvə proqramına görə İrana qarşı tətbiq etdiyi sanksiyalar 2016-cı il yanvarın 16-da sazişin BMT Təhlükəsizlik Şurasının təsdiqi ilə qüvvəyə minməsi ilə ləğv edilib. Bununla belə, sazişə İrana əməl etmədiyi təqdirdə bütün sanksiyaları yenidən tətbiq etməyə imkan verən tətik mexanizmi maddəsi əlavə edilib.

ABŞ birtərəfli qaydada sazişdən çıxdı və Tramp administrasiyası dövründə sanksiyaları bərpa etdi.

2018-ci ildə ABŞ-ın o zamankı prezidenti Donald Tramp birinci səlahiyyət müddətində ölkəsini birtərəfli qaydada sazişdən çıxarıb. Onun geri çəkilməsindən sonra ABŞ İrana qarşı sərt iqtisadi sanksiyaları bərpa etdi. Avropa ölkələri ABŞ-ın qərarını bəyənmədiklərini bəyan etsələr də, bu sanksiyaların təsirini aradan qaldırmaq üçün konkret addımlar ata bilmədilər. İranla ticarət əməliyyatlarını asanlaşdırmaq üçün 2019-cu ildə yaradılmış İNSTEX adlı xüsusi ödəniş mexanizminin də ABŞ-ın təzyiqi ilə Avropa tərəfindən işə salınmasının qarşısı alınıb.

Bunun ardınca İran müqavilə üzrə öhdəliklərini mərhələli şəkildə ləğv etməyə başladı. 2020-ci ildən uranı yüksək səviyyəyə qədər zənginləşdirən Tehran zənginləşdirmə səviyyəsini sazişdə göstərilən 3,67 faizdən 60 faizə yüksəldib. Bu, Qərb ölkələrində narahatlıq yaradıb.

Bununla belə, İran tez-tez bəyan edir ki, müvafiq sanksiyalar qaldırılarsa, nüvə fəaliyyətlərini yenidən razılaşmaya uyğunlaşdıracaq.

aia.az
Tərcümə şöbəsi

Ad və soyad:*
E-Mail:
Şərhiniz:
Kodu yazın: *